lunes, 25 de abril de 2016

cartilla de conuco-preliminar

 

 

 Pg.1
Ä,CUOMENÄ,JIÄHUOJÄ

Pittä  cuyäruttämä,  jiä hua  pätta ku,ahuä,huä, huene, huottöja  ttiätta. piyemä,  aditö huojuä,huä, huene. Pä,hua,ruja,a  rebehua pä,ö cuyäru huojue cuodenä  huottöja, ttöjacudunä,.ppäda,a  huojuecuä,isottörö  ä,cuomenä , kä,mädö, jiähua,a  topö  töhuojuetä, pä,ö ppoá, ttö  umä,tö nä,ttöda,.   Ttöhuojuia  pä ö ucuocu hueyutö,  ttihuenenä,  säbäräri  ihuenenadä
Ijepaa   ä,cua,juä, kä, unä,topu pittä jiäu.Piyemä   ppaa danö ja,a  ttö,huojuä chä,  päö.Amucu ädu hueyucua  ttöhuojuächa  päö   kä toönä recuarujä,u  ttö huojua päö jiäu kacuahuä, jinäyo,mete adittö huottöja tiä ttanä,.

  INTRODUCCION

El presente material didáctico versa sobre el proceso  de la tala de conuco piaroa. El conocimiento se quiere destinar a las diferentes escuelas básicas en las comunidades indígenas. Seguramente debe ser útil en apoyo  a los educadores de educación básica indígena y podrá servir como guía de la enseñanza a niños y niñas. Es importante que los alumnos aprendan a leer y escribir reconociendo su propio idioma materno y el castellano como medio de la interculturalidad.
Así  mismo, presentan diversas  imágenes y narraciones. Esto ayudará a comprender  de una manera mas sencilla y clara  la explicación. Además está concebido  para concientizar  a todas las personas que necesitan conocer y valorar la información precisa de la vida comunitaria del pueblo Huottöja.

              

 

 

 

  Pg.2


JINÄYOMETE  PÄMÄDU UCUOCUÄCUÄHUÄ  TTADITA  PÄÖ

Ae,jaacua, aje  joipa acu  huottuja,sä,mä,  ucuocu ittimucu  aditäcuäi jumenö  jepu  iättanä, juorutä topu  päö iätta öröä,dä,.Jäepu ä,jucu ittimuttajuru  tta,anöriättä kujuka päö amucuadunö kujuruhuomebu.Juoruttä päättu öröa,dä, yenetätötäcuome ttiättä. 

 

REUNION DE TRABAJO

En cada año de la época de sequia, el anciano se reúne con su familia para planificar y decidir de qué tamaño será el conuco, como le gustaría tenerlo su mujer, también se evalúa de acuerdo la capacidad  del trabajo. Allí se decide el tamaño y el sitio donde se hará el nuevo conuco.







Pg.3
RÄHUODÄ,  TTO’OCUÄ
Buosä,mä, ittimu  ucuocuiökämä, .koromoro  yo,ä,i räopu jiyecu aditäcuäimä epuchä,nö, ucurodä, ö,dä,päke ,idoki sä,huecuoki ,ucue mañucu isäppe cuä ächiö pa,mä,du,ahua päö .Amucuädu  öjunäme  chä,huiömä,  ösä,u  reje ppöruhua anöjome topu idicunänöjome ,huiö ttitecuome.Pä,nö jome topu  pähuajunä juoruttä  kämä,du  to´opu  örä,huodä,   ja,cuomebu   jaro,bunö.Piyemä,adicuämä, recuiö  yo,a,i   kä,mä,du  kä,hua,jueöbutä. 

  

SELECCIÓN DEL SITIO 

Al dia siguiente el anciano una vez planificado con sus hijos,  sale por la mañana con herramientas necesarias  tales como; machetes, piedra para afilar y mañoco para beber durante en el descanso. Llega el sitio donde tiene previsto realizar, y observa la fertilidad de tierra negra y donde hay excretas de las lombrices. Es allí es donde se escoge iniciando a trazar la línea circular o rectangular depente de cada quien y trazandole el corte que tarda un día de trabajo.  



Pg.4
RÄHUODA  REÄHUA.
Ya,i  ucue,  cuipu chö ittimöcu  ra,huodä, reö  chä,nö,. Juenemä  ya,cunä, epä,ttö,  töcurodä ya ate öda,päke dä,  dau bareu oi ttökora,päö. Yenetä, too cuome, chä,huiö,mä  ka,mä,du,cuiähuä dahuiyä  ppoöadetä,  pottiyädä, juene ka,cumä,. Cuiömä,   kamädacuahua    yinäyomete ma,  isä,mä,nä .Piyemä,  adicuä cakacua,ru. Jinayo,mete           

 


LA TALA 

Una vez trazado la linea de corte, en temprana hora de la mañana, después de desayuno el  anciano sale en compañia de sus hijos a realizar la tala, cada quien  lleva su machete y una hacha para cortar arbustos y árboles. Al llegar en  el área marcado empieza a trozar los palos y arbustos que se halla en el lugar y colocándose  en  forma  de  fila.   Esta actividad se realiza  en forma comunitario. 


 

 

 

 

  Pg.5
CU, Ä, HUÄ,
Re,ö,  kä ‘ä däcuäumä    kä,mä,da,cuä,hua,   cuä,huänä,. piye moromä,  u,ma,ttö,ma,   yo,ä,i       porächö jepä,ttö,  ca,cattö   ttödapä  curäcuähuä  idoki sahuecuokidä,.nättödä,                           yoräteunä  porächiö  sa,ri daättö  ttaja  päo isaca cuä,ttöro,.jinäyo,mete päiö  pättäjä me, räopättö  adittö chä,nö  kä,hua, räopuyäi   ka,mä,du, adihuomenäta, pperecua jöyu,näta, korojue baräu  cuäopuya päö.piye, adicuamä recuiö  päja,cua,nömoro, topu páttätö. Päcuonänö ju,ttömä  jimötejahuämoro, cuopunätä,  cu,ähuä, pä,nämä  buosä, jiä,huärö,  kätädomebu.      

 

La tumba
Después de la tala se empieza la tumba. En ese día los hombres despiertan temprano y preparan las herramientas como: las hachas, machetes y piedras para afilar. También las mujeres se levantan en esa misma hora  para preparar sari o bebida autóctona para dar  a los tumbadores. Se reúnen en el sitio indicado y se dispersa juntos  al área de trabajo, los trabajadores salen antes de que  salga el sol, comienza a tumbar en forma coordinada y bien ubicados para evitar cualquier  accidente. Esta actividad tarda alrededor de cuatro días o dependiendo del conuco, si es grande lleva una semana, siempre en el proceso de la tumba hay asistencia de un anciano como guía hasta que se  terminen la actividad. 

 

 

 

 

 



pg.6
Tä,hua, racua,hua ijiyä joi’adä,
Ju,menö cö,u kättädö oka’amä, tä,huara,cua,hua’a, recuonänö  da’u ojiyä joi’adä,  pätta uruhuä,mä, topu cue’ächö moroja’acua, adi joi’omebu ojiyä    to’omenä adiu ´kajuiyö ojiyä joi’a topu kähuä,da, adiu morojuo’menä käma,dö ´kö’u.

Proceso de secado 
Una vez terminado la tumba se descansa unos días, mientras los arboles tumbados y las hojas  se sequen. El dueño de conuco realiza visita periódica verificando el proceso de secado. Cuando halla   todos bien secos y el sol sale despejado, es el día preferible y se realiza la quema.







Pg.7
KUÄHUÄ.
Ku’ö,  kä’ädömä cuä’ächiö pämädä,cuä,hua’a,. Dahuiyä’cuttäji, hojiyä joipadä .pättä uruhuamä  topu cue’ä chö joächomebö adiu ojiyä .Ta,huä,rä,cuähuä’a ya’ate  kä,huä,jomenä.täcö ‘käjuiyönä adiunä  joa’a topu  kähuädä tea,unä  morojuomenämä,buosämä  huopu  ‘kätoiönärö  ppättädarö  pä’ö  ku’ö   juorötä mänä käkottö  ka,’ca,cua’a,  pöori isä’che yä,cu,nä,.Isäkanä chä hui,ö, isobunä  kä,mä,du  redetä,cuä,.Täcö cuo’öpä’amä buosä,mä pä,nö  topä,ru, cuäo’öyönä isäkattö ucurä.                                                



El proceso de quema
El anciano  llama a la comunidad para realizar la quema, en el camino se recogen los materiales de cejes  o palmas, cada uno de los quemadores. Al llegar el sitio se dispersa alrededor del futuro conuco y  comienza  a prender el fuego, cuando ya está prendido el anciano permanece vigilando  alrededor  y prevenir  que pase  el fuego  fuera del área tumbada.    



PG.8
REVISION DEL CONUCO RECIEN QUEMADO
Después de la quema el dueño va al conuco y observa como quedó la quema, cuando sale como tenía pensado, se alegra bastante e informa a su esposa diciendo que ya tenemos conuco para este año, ahora nos corresponderecoger  las semillas y hacer la siembra.  



PG.9
UHUÄJU KÄ,CÄ,CUA  
Cu’ö  kä’ädä cuäö käcä,cuä cuähuä uhuäju, ttöju,näcu,äi  piye,ja’a  Ire ,juäre, yä,mu, kä,nä, barehuä, nä,i, ,päruru,jumari,nuä, chämöre,ru’ä,päjä,re, jeru,huä, päja, kähuiyä,rä’te.Boecuä pättä  ttäbocu isätattö  jareomecu ppappanä jayänänö pättättömä  diyahuome kähua cu’ö icuokome.


RECOLECCION DE SEMILLAS
Después de la quema se recogen las semillas  que se van a sembrar como: yuca,ñame,maíz,piña,copoazul,cocura,platano,temare,tupiro,parchita,guama,pijuguao,caraota, tupirito,auyama y ají. Se transporta con catumare del conuco viejo a conuco  nuevo, luego se guardan en el sitio donde hay sombra para proteger la radiacion solar.

   

Pg.10

CÖNÄHUÄ,       
Huottöjamä tihueyetä   ta,arä,ttö, todäre ajiya ichoyanä ttojunä päö reje cuäi’a poya ok’aamä, kamädö könähuä,.Isajuja’a  o’ipäjumä piye adicuä kittimö tä’ocu.Acuomenämä kö,nahua ya,mö nuä, tto,cuäcuäi keökanö piyemä, adicuä ya’ate morotä,.Koromoro,  yö’äi porächö jepä,ju, cu,cue da’ö  aditö kichäcuä,akanä .Jaönö kähua, räo’öyäi  kato’iönä tähuaröcu chäcuä,hua’ä cuähuäkönöchänö,.yotäcu chähuiö, täditäcuome isajumä hueäju  yä,cunä  ttädittäcuome.Ubomä adittö  ta’ö  ojuhuiyä  isäjumä ire ajue kuija’adä, ittittimumä dittädä, ire äjue ttäo tahuadä,. Piye cönähuä,mä  recuiö pajä,cuänö moro   koronömä jimötejahuämorodä, pättättö topu. Koro cuähuämä  acuapunä  könähua, juäre ,barehuä,näi,jumari,najä, kähuiyä paanö chönä.paanö jetä’adä   cö’äpächä’a.    

 


TIEMPO DE ABLANDAMIENTO DEL SUELO
Se espera la segunda lluvia para cultivar, la primera caída de lluvia ayuda a ablandar el suelo y produce nutriente.

LA SIEMBRA
 La mujer  piaroa dirige el trabajo del conuco acompañada de su marido.  Se inicia cultivando el maíz y tupiros que será consumido durante en el proceso de la limpieza. Como de costumbre la mujer se levanta por la mañanita y prepara la comida.  La familia  también acompaña a la siembra y la mujer se protagoniza a coordinar y divide las actividades.       
El hombre abre los hoyos y la esposa corta las estacas  de yuca y los hijos van sembrando  siguiendo  su padre. La siembra dura cuatro o cinco días dependiendo el tamaño del conuco. y los demas como: el ñame, copo azu, cocura, temare, caña, auyama entre otros, se cultiva poco a poco.


Pg.11
PPU’ÄHUÄ  CUÄHUÄ PPURUHUÄ PÄU
‘Kajuiyönä cuähuä könö kättadö oka’a  yu’ahuä isamä, ppuö jä’te  cuähuä ppuruhua  pä’u
   
PROCESO DE PROSPERAR  LA SIEMBRA

Después de la siembra, ya cuando las matas estén en el  proceso de maduración; el sabio interviene a soplar el humo de tabaco especial y preparado para prosperar la cosecha.


PG.12
KEÄHUÄ
Jumenö cö’nö kä’tädöo’cäamä.kia’a isaju kömönä juajuttä emäju yajuterö tä,jurudä, ppächiönä ttädita pä’ö  keähuänä.piye,  adicuämä jeäcuähua,  cuänökanö  ya,mö cöa,rä, jaitä, keähua pänä.isajumä  keäju redettö, rötipö ucurä pättä  käco tticua päö.piye,mä, ppuröhuächia päö jeäcuahua, cuähuä.koromä huäjunä keö jeäcuä isä bä,rapä, ichaacu päö ,piye adicuamä beipocö  pätta beichomebutä.   

LIMPIEZA
Cuando ya está terminada la siembra del conuco, queda bajo la responsabilidad de la mujer, ella elige una o dos personas para trabajar con ellas durante  la limpieza. Esta actividad se hace después de cultivo y se consume el mais durante la liempiza, se prende fogata en medio del conuco, para amontonar  la maleza y así va quemando, el humo de fuego se  hace para nutrir  las matas cultivadas y se  desarrolle bien. El conuco se mantiene limpio para prevenir cualquier acercamiento de algún animal venenoso. La limpieza del conuco es permanente hasta que se acabe la cosecha y la tierra quede desnutrida.

 PG.13
PPÄ Ä, DÖMÄ,
Ya’ate  pättättömä cuättö ötahuiyä  kahuiyönä  huottöjamä .koronömä  yajute kiättä juijomenämä huopäju cuhue ire kirehua päö kittimö ttöcue.Pä,änötä ppä’äcuötä kä,ttö yoräteönätä  käto’iönä.yätedä,  usurä  emähuokottö   

BENEFICI0 O COSECHA
Un conuco se alimenta  toda la comunidad Huottöja,  si una mujer  no posee  conuco, invita a la otra para que coseche y prepare el sustento de su familia, así se ayuda  mutuamente entre las familias. Nadie sufre del hambre dentro de la comunidad y viven en armonía

Pg.14
TÖDÄRE PÄI’ÖNÄ CÖNÄHUÄ,
Täcu pätta ppuruhuocottamä öku’cua ruttö kö’utä juecuä,hua, pä’ätanö ppurhui’a päu  piye, töcu  o’ka’amä kä’ädö kö, nä,hua, rejemä, pä’ätano dähuiyä bahua päu. 


SEGUNDA SIEMBRA
Ya cuando el conuco no tiene suficiente nutriente se hace la quema amontonando palos descompuestos Y las malezas etc. para crear nutrientes nuevamente donde se hará la segunda siembra. Después de esta actividad de la cosecha se deja descansar el suelo para su recuperación natural.     


Pg.15
HUÄBODÄCUÄ PÄIÖNÄ CÖNÄHUÄ,
Tomöre jahuä ae,  oka’a pä’ätanö kamadö ku’ä,huä, a,cuomenä taditinö    jinöta’ano piye, pä,namä, dauhuiyä bäreumä huiya’a tä’ku.

    
TERCERA SIEMBRA
Después de diez o más años  de recuperación del área donde había el conuco, se retoma nuevamente realizando el mismo proceso de actividades, pero hay pocos árboles grandes, no como existieron desde  principio.

    

No hay comentarios:

Publicar un comentario