Pg.1
Ä,CUOMENÄ,JIÄHUOJÄ
Pittä cuyäruttämä, jiä hua
pätta ku,ahuä,huä, huene, huottöja
ttiätta. piyemä, aditö
huojuä,huä, huene. Pä,hua,ruja,a rebehua
pä,ö cuyäru huojue cuodenä huottöja,
ttöjacudunä,.ppäda,a
huojuecuä,isottörö ä,cuomenä ,
kä,mädö, jiähua,a topö töhuojuetä, pä,ö ppoá, ttö umä,tö nä,ttöda,. Ttöhuojuia
pä ö ucuocu hueyutö, ttihuenenä, säbäräri
ihuenenadä
Ijepaa ä,cua,juä, kä, unä,topu
pittä jiäu.Piyemä ppaa danö ja,a ttö,huojuä chä, päö.Amucu ädu hueyucua ttöhuojuächa
päö kä toönä recuarujä,u ttö huojua päö jiäu kacuahuä, jinäyo,mete
adittö huottöja tiä ttanä,.
INTRODUCCION
El presente material didáctico versa sobre el proceso de la tala de conuco piaroa. El conocimiento
se quiere destinar a las diferentes escuelas básicas en las comunidades
indígenas. Seguramente debe ser útil en apoyo
a los educadores de educación básica indígena y podrá servir como guía
de la enseñanza a niños y niñas. Es importante que los alumnos aprendan a leer
y escribir reconociendo su propio idioma materno y el castellano como medio de la
interculturalidad.
Así mismo, presentan diversas imágenes y narraciones. Esto ayudará a comprender de una manera mas sencilla y clara la explicación. Además está concebido para concientizar a todas las personas que necesitan conocer y valorar la
información precisa de la vida comunitaria del pueblo Huottöja.
Pg.2
JINÄYOMETE PÄMÄDU UCUOCUÄCUÄHUÄ TTADITA
PÄÖ
Ae,jaacua, aje
joipa acu huottuja,sä,mä, ucuocu ittimucu aditäcuäi jumenö jepu
iättanä, juorutä topu päö iätta
öröä,dä,.Jäepu ä,jucu ittimuttajuru
tta,anöriättä kujuka päö amucuadunö kujuruhuomebu.Juoruttä päättu
öröa,dä, yenetätötäcuome ttiättä.
REUNION DE TRABAJO
En cada año de la época de sequia, el anciano
se reúne con su familia para planificar y decidir de qué tamaño será el conuco,
como le gustaría tenerlo su mujer, también se evalúa de acuerdo la
capacidad del trabajo. Allí se decide el
tamaño y el sitio donde se hará el nuevo conuco.
Pg.3
RÄHUODÄ,
TTO’OCUÄ
Buosä,mä, ittimu ucuocuiökämä, .koromoro yo,ä,i räopu jiyecu aditäcuäimä epuchä,nö,
ucurodä, ö,dä,päke ,idoki sä,huecuoki ,ucue mañucu isäppe cuä ächiö
pa,mä,du,ahua päö .Amucuädu öjunäme chä,huiömä,
ösä,u reje ppöruhua anöjome topu
idicunänöjome ,huiö ttitecuome.Pä,nö jome topu
pähuajunä juoruttä kämä,du to´opu
örä,huodä, ja,cuomebu jaro,bunö.Piyemä,adicuämä, recuiö yo,a,i
kä,mä,du kä,hua,jueöbutä.
SELECCIÓN DEL SITIO
Al dia siguiente el anciano una vez planificado con sus hijos, sale por la mañana con herramientas necesarias tales como; machetes, piedra para afilar y mañoco
para beber durante en el descanso. Llega el sitio donde tiene previsto realizar,
y observa la fertilidad de tierra negra y donde hay excretas de las lombrices.
Es allí es donde se escoge iniciando a trazar la línea circular o rectangular depente de cada quien y trazandole el corte que tarda un día de trabajo.
Pg.4
RÄHUODA REÄHUA.
Ya,i
ucue, cuipu chö ittimöcu ra,huodä, reö
chä,nö,. Juenemä ya,cunä,
epä,ttö, töcurodä ya ate öda,päke dä, dau bareu oi ttökora,päö. Yenetä, too cuome,
chä,huiö,mä ka,mä,du,cuiähuä
dahuiyä ppoöadetä, pottiyädä, juene ka,cumä,. Cuiömä, kamädacuahua yinäyomete ma, isä,mä,nä .Piyemä, adicuä cakacua,ru. Jinayo,mete
LA TALA
Una vez trazado la linea de corte, en temprana hora de la mañana, después de
desayuno el anciano sale en compañia de
sus hijos a realizar la tala, cada quien lleva su machete y una hacha para cortar arbustos y árboles. Al llegar en el área marcado
empieza a trozar los palos y arbustos que se halla en el lugar y colocándose en forma
de fila. Esta actividad se realiza en forma comunitario.
Pg.5
CU,
Ä, HUÄ,
Re,ö, kä
‘ä däcuäumä kä,mä,da,cuä,hua, cuä,huänä,. piye moromä, u,ma,ttö,ma,
yo,ä,i porächö
jepä,ttö, ca,cattö ttödapä
curäcuähuä idoki
sahuecuokidä,.nättödä,
yoräteunä porächiö sa,ri daättö
ttaja päo isaca
cuä,ttöro,.jinäyo,mete päiö pättäjä me,
räopättö adittö chä,nö kä,hua, räopuyäi ka,mä,du, adihuomenäta, pperecua jöyu,näta,
korojue baräu cuäopuya päö.piye,
adicuamä recuiö päja,cua,nömoro, topu
páttätö. Päcuonänö ju,ttömä
jimötejahuämoro, cuopunätä,
cu,ähuä, pä,nämä buosä,
jiä,huärö, kätädomebu.
La
tumba
Después de la tala se empieza la tumba. En ese
día los hombres despiertan temprano y preparan las herramientas como: las
hachas, machetes y piedras para afilar. También las mujeres se levantan en esa misma hora para preparar sari o bebida
autóctona para dar a los tumbadores. Se
reúnen en el sitio indicado y se dispersa juntos al área de trabajo, los trabajadores salen antes
de que salga el sol, comienza a tumbar
en forma coordinada y bien ubicados para evitar cualquier accidente. Esta actividad tarda alrededor de
cuatro días o dependiendo del conuco, si es grande lleva una semana, siempre en
el proceso de la tumba hay asistencia de un anciano como guía hasta
que se terminen la actividad.
pg.6
Tä,hua, racua,hua ijiyä joi’adä,
Ju,menö cö,u kättädö oka’amä,
tä,huara,cua,hua’a, recuonänö da’u ojiyä
joi’adä, pätta uruhuä,mä, topu cue’ächö
moroja’acua, adi joi’omebu ojiyä
to’omenä adiu ´kajuiyö ojiyä joi’a topu kähuä,da, adiu morojuo’menä
käma,dö ´kö’u.
Proceso
de secado
Una vez terminado la tumba se descansa unos
días, mientras los arboles tumbados y las hojas
se sequen. El dueño de conuco realiza visita periódica verificando el
proceso de secado. Cuando halla todos bien secos y el sol sale despejado, es
el día preferible y se realiza la quema.
Pg.7
KUÄHUÄ.
Ku’ö,
kä’ädömä cuä’ächiö pämädä,cuä,hua’a,. Dahuiyä’cuttäji, hojiyä joipadä
.pättä uruhuamä topu cue’ä chö
joächomebö adiu ojiyä .Ta,huä,rä,cuähuä’a ya’ate kä,huä,jomenä.täcö ‘käjuiyönä adiunä joa’a topu
kähuädä tea,unä
morojuomenämä,buosämä huopu ‘kätoiönärö
ppättädarö pä’ö ku’ö
juorötä mänä käkottö
ka,’ca,cua’a, pöori isä’che
yä,cu,nä,.Isäkanä chä hui,ö, isobunä
kä,mä,du redetä,cuä,.Täcö
cuo’öpä’amä buosä,mä pä,nö topä,ru,
cuäo’öyönä isäkattö ucurä.
El proceso de quema
El anciano llama a la comunidad para realizar la quema, en
el camino se recogen los materiales de cejes
o palmas, cada uno de los quemadores. Al llegar el sitio se dispersa
alrededor del futuro conuco y comienza a prender el fuego, cuando ya está prendido el
anciano permanece vigilando alrededor
y prevenir que pase el fuego
fuera del área tumbada.
PG.8
REVISION DEL CONUCO RECIEN QUEMADO
Después
de la quema el dueño va al conuco y observa como quedó la quema, cuando sale
como tenía pensado, se alegra bastante e informa a su esposa diciendo que ya
tenemos conuco para este año, ahora nos corresponderecoger las semillas y hacer la
siembra.
PG.9
UHUÄJU KÄ,CÄ,CUA
Cu’ö
kä’ädä cuäö käcä,cuä cuähuä uhuäju, ttöju,näcu,äi piye,ja’a Ire ,juäre, yä,mu, kä,nä, barehuä, nä,i,
,päruru,jumari,nuä, chämöre,ru’ä,päjä,re, jeru,huä, päja, kähuiyä,rä’te.Boecuä
pättä ttäbocu isätattö jareomecu ppappanä jayänänö pättättömä diyahuome kähua cu’ö icuokome.
RECOLECCION DE SEMILLAS
Después de la quema se recogen las semillas que se van a sembrar como: yuca,ñame,maíz,piña,copoazul,cocura,platano,temare,tupiro,parchita,guama,pijuguao,caraota,
tupirito,auyama y ají. Se transporta con catumare del conuco viejo a conuco nuevo, luego se guardan en el sitio donde hay sombra
para proteger la radiacion solar.
Pg.10
CÖNÄHUÄ,
Huottöjamä tihueyetä ta,arä,ttö, todäre ajiya ichoyanä ttojunä
päö reje cuäi’a poya ok’aamä, kamädö könähuä,.Isajuja’a o’ipäjumä piye adicuä kittimö
tä’ocu.Acuomenämä kö,nahua ya,mö nuä, tto,cuäcuäi keökanö piyemä, adicuä ya’ate
morotä,.Koromoro, yö’äi porächö jepä,ju,
cu,cue da’ö aditö kichäcuä,akanä .Jaönö
kähua, räo’öyäi kato’iönä tähuaröcu
chäcuä,hua’ä cuähuäkönöchänö,.yotäcu chähuiö, täditäcuome isajumä hueäju yä,cunä
ttädittäcuome.Ubomä adittö
ta’ö ojuhuiyä isäjumä ire ajue kuija’adä, ittittimumä
dittädä, ire äjue ttäo tahuadä,. Piye cönähuä,mä recuiö pajä,cuänö moro koronömä jimötejahuämorodä, pättättö topu.
Koro cuähuämä acuapunä könähua, juäre ,barehuä,näi,jumari,najä,
kähuiyä paanö chönä.paanö jetä’adä
cö’äpächä’a.
TIEMPO DE ABLANDAMIENTO DEL SUELO
Se espera
la segunda lluvia para cultivar, la primera caída de lluvia ayuda a ablandar el
suelo y produce nutriente.
LA
SIEMBRA
La
mujer piaroa dirige el trabajo del
conuco acompañada de su marido. Se
inicia cultivando el maíz y tupiros que será consumido durante en el proceso de
la limpieza. Como de costumbre la mujer se levanta por la mañanita y prepara la
comida. La familia también acompaña a la siembra y la mujer se
protagoniza a coordinar y divide las actividades.
El hombre abre los hoyos y la esposa corta las
estacas de yuca y los hijos van
sembrando siguiendo su padre. La siembra dura cuatro o cinco días
dependiendo el tamaño del conuco. y los demas como: el ñame, copo azu, cocura, temare, caña,
auyama entre otros, se cultiva poco a poco.
Pg.11
PPU’ÄHUÄ CUÄHUÄ PPURUHUÄ PÄU
‘Kajuiyönä cuähuä könö kättadö
oka’a yu’ahuä isamä, ppuö jä’te cuähuä ppuruhua pä’u
PROCESO DE PROSPERAR LA SIEMBRA
Después de la siembra, ya cuando las
matas estén en el proceso de maduración;
el sabio interviene a soplar el humo de tabaco especial y preparado para
prosperar la cosecha.
PG.12
KEÄHUÄ
Jumenö cö’nö kä’tädöo’cäamä.kia’a isaju kömönä
juajuttä emäju yajuterö tä,jurudä, ppächiönä ttädita pä’ö keähuänä.piye, adicuämä jeäcuähua, cuänökanö
ya,mö cöa,rä, jaitä, keähua pänä.isajumä
keäju redettö, rötipö ucurä pättä
käco tticua päö.piye,mä, ppuröhuächia päö jeäcuahua, cuähuä.koromä
huäjunä keö jeäcuä isä bä,rapä, ichaacu päö ,piye adicuamä beipocö pätta beichomebutä.
LIMPIEZA
Cuando ya está terminada la siembra del conuco,
queda bajo la responsabilidad de la mujer, ella elige una o dos personas para
trabajar con ellas durante la limpieza. Esta
actividad se hace después de cultivo y se consume el mais durante la liempiza, se
prende fogata en medio del conuco, para amontonar la maleza y así va quemando, el humo de fuego se
hace para nutrir las matas cultivadas y se desarrolle bien. El conuco se mantiene limpio
para prevenir cualquier acercamiento de algún animal venenoso. La limpieza del conuco es permanente
hasta que se acabe la cosecha y la tierra quede desnutrida.
PG.13
PPÄ Ä, DÖMÄ,
Ya’ate
pättättömä cuättö ötahuiyä
kahuiyönä huottöjamä
.koronömä yajute kiättä juijomenämä
huopäju cuhue ire kirehua päö kittimö ttöcue.Pä,änötä ppä’äcuötä kä,ttö
yoräteönätä käto’iönä.yätedä, usurä
emähuokottö
BENEFICI0 O COSECHA
Un conuco se alimenta toda la
comunidad Huottöja, si una mujer no posee
conuco, invita a la otra para que coseche y prepare el sustento de su familia,
así se ayuda mutuamente entre las
familias. Nadie sufre del hambre dentro de la comunidad y viven en armonía
Pg.14
TÖDÄRE PÄI’ÖNÄ CÖNÄHUÄ,
Täcu pätta ppuruhuocottamä öku’cua
ruttö kö’utä juecuä,hua, pä’ätanö ppurhui’a päu
piye, töcu o’ka’amä kä’ädö kö,
nä,hua, rejemä, pä’ätano dähuiyä bahua päu.
SEGUNDA
SIEMBRA
Ya cuando el conuco no tiene
suficiente nutriente se hace la quema amontonando palos descompuestos Y las
malezas etc. para crear nutrientes nuevamente donde se hará la segunda siembra.
Después de esta actividad de la cosecha se deja descansar el suelo para su
recuperación natural.
Pg.15
HUÄBODÄCUÄ PÄIÖNÄ CÖNÄHUÄ,
Tomöre jahuä ae, oka’a pä’ätanö kamadö ku’ä,huä, a,cuomenä
taditinö jinöta’ano piye, pä,namä,
dauhuiyä bäreumä huiya’a tä’ku.
TERCERA SIEMBRA
Después de diez o más años de recuperación del área donde había el
conuco, se retoma nuevamente realizando el mismo proceso de actividades, pero
hay pocos árboles grandes, no como existieron desde principio.